Haktuir Francisco deAraujo iha nia wals facebook, Liafuan Finadu, mai husi Lian Latina, katak (finis). Signifika fin ka (hotu ona) no lian Portugés mai husi Verbu Finar ho forma partisipiu pasadu katak finadu. Lian englés katak, All Souls Day.
Finadu katak, hotu ona ka mate ona, to’o limitasaun ona, to’o ona nia Rohan. Tanba, Planu Maromak nian ema moris no ema ne’e mós sei mate maibé ema ida nia mate, nia an mos labele hatene ida ne’e tanba misteriu.
Hahú kedas husi Sekulu II, iha ona sinál katak, ema sarani hotu, reza ba sira nia maluk ne’ebé mate ona, no vizita sira nia rate. Nune’e, lakleur de’it Igreja Katolika, tau ida ne’e ba Kostume tradisaun iha momentu sekulu V, sai nu’udar asaun ida hodi hatoman-an katak dedika loron ida ne’e, kada tinan hodi selebra no reza ba matebian sira nia klamar kada Familia iha uma kain ida.
Momentu ne’eba seidauk iha data fixu ba loron finadu. Nune’e, iha Sekulu XIII maka responsavél Igreja sira hili Universalmente Loron 2 fulan Novembru, nu’udar data fixu, no obrigatoriu komemora loron finadu iha mundu katoliku tomak.
Sira hili data ne’ebé tuir kedas loron Selebrasaun ba Santu hot-hotu maka iha loron 1 de Novembru. Tuir Istoria nia Orijen iha leten, loron 2 fulan Novembru, nu’udar feriadu Katolika ba ema Sarani hotu hodi reza ba sira ne’ebé mate tiha ona ka fim da Vida ba sira nia moris iha mundu ne’e. (Finadu Fin ka Rohan ba Moris).
Nasaun ne’ebé dominante ho sarani katolika adopta mós loron ne’e ba feriadu nasionál Inklui Timor-Leste no mós ba Nasaun sira seluk.
Uluk liu iha tempu Kolonizasaun Portugueza, ita nia Bei-ala sira sei Jintiu hela, no ita nia fiar sei (Animizmu) ba wee matan lulik, fatuk, Ai no Foho Lulik sira nst). Nune’e, ita seidauk no la komemora loron ne’e. Maibé, hafoin Portugal ukun tiha ita no kolonializa rai Timor no haklekar fiar katolika no hahú fó Sarani ema sira, maka ita mós foin hahú selebra loron ne’e.
Ema sira ne’ebé sarani ona, mak mate no hakoi tiha tuir tradisaun no kultura ka tolika nian. Nune’e, to’o ohin loron tradisaun ida ne’e buras ba beibeik iha ita nia kultura no grupu, étnika ida-idak selebra ka hur ho lisan lokál ne’ebé iha.
Hakarak dehan tan katak, finadu ne’e aktividade ida sarani katolika halo ziara ka vizita ba rate maluk sira ne’ebé ke fila hikas ba aman nia kadunan Santo.
Hein katak, isplikasaun ida ne’e bele ajuda ita atu kompriende loloos, kona-ba liafuan, ka loron FINADU.
Mai ita ba vizita no hasa’e orasaun iha loron FINADU 2 Novembru, nu’udar loron ba ita hotu nia matebian sira iha ita rain Timor Leste. Ita mós tenki valoriza nafatin kultura Timor Leste, noTradisaun Timor Leste nian.
Francisco de Araujo nia esplikasaun iha leten, lori ita ba komprende didi’ak kona-ba saida mak finadu inklui istória no evolusan loron bo’ot refere iha mundu no Timor Leste
Espera ha’u belun sira hotu ne’ebé pasa loron bo’ot ne’e, selebra ho alegria, fraternidade, domin no paz tantu ho ita nia matebian sira mós entre ita hirak ne’ebé selebra loron bo’ot ne’e.
Husu atu hadok-an husi tentasaun sira hotu ne’ebé sei lori ita ba asaun krime, violensia no imorál sira. Husu ba ita hotu ne’ebé halo viajen ho kareta ka motor ba no fila husi knua tenki kuidadu-an, halai neneik, motorista labele lanu no dukur nune’e bele to iha fatin destinadu ho seguru pasa FINADU hamutuk família ho kontenti
Husu atu ita hotu uja ai-funan fresku ba kari iha semiteriu sira, se bele lalika uja ai-funan plastiku nune’e kontribui reduz ba lixu prerigoju ne’ebé sei estraga ita nia ambiente
Evita konsumu bébidas alkoliku barak liu ne’ebé bele hamosu deskontrolamentu ba emosaun, em fim bele lori ita ba halalok ka asaun negativa sira hanesan krime ka violensia no sei hamosu arependamentu ne’ebé sempre mosu mai ikus ona iha ita nia mente.
Loron bo’ot ida ne’e kuaze Timor oan hotu fila ba idak-idak nia knua atu hamutuk ho família visita rate ne’ebé konsidera nu’udar uma ba matebian sira ho nune’e sujere ba ita hotu se posivel kada ema kuda minimu ai-hun ida nu’udar rekordasaun selebra finadu 2022 no asaun refere sei hafresku Timor-Leste iha finadu sira tuir mai iha Timor no iha idak idak nia knua.
Abrasu no bom finadu ba ha’u belun sira hotu
Hakerek Na’in : Antoninho da Silva Pinto
Sekretariu Munisípiu Liquiçá
